Coalitieakkoord: wie betaalt de rekening van bijna gratis kinderopvang?

‘Omzien naar elkaar, vooruitkijken naar de toekomst’ dat is de titel van het nieuwe coalitieakkoord waar vooral de kinderopvangbranche reikhalzend naar uitkeek. Gratis voor 2 dagen, gratis voor 4 dagen, alle varianten passeerden de afgelopen maanden de revue. En nu staat in het coalitieakkoord: ‘bijna gratis kinderopvang’ en ‘volledig gratis kinderopvang’ in de toekomst afhankelijk van ‘de praktijkervaringen en gedragseffecten’. Voor niets gaat echter de zon op en dat geldt ook voor ‘gratis kinderopvang’.  

Radicale versimpeling

Het jarenlange pleidooi om de toeslagentabel te versimpelen is dan eindelijk geland in Den Haag, en met een radicale aanpak. Door aan iedere gebruiker 95 procent van de opvangkosten te vergoeden gaan we terug van 69 verschillende inkomensklassen, met 91 verschillende toeslagpercentages, naar nog slechts 1 percentage voor alle inkomensgroepen.

Voor de Belastingdienst Toeslagen is dat een enorme meevaller. De kans op nabetalingen of terugvorderingen is daarmee nihil geworden en dat scheelt jaarlijks tenminste een half miljoen toeslagverrekeningen. De uitvoering van de toeslagregeling wordt met zoveel eenvoud een peulenschil en dat is goed nieuws voor de uitvoerders en de ICT partner die het nieuwe betalingssysteem mag programmeren.  

Kinderopvangfeest ...

Ook de meeste huishoudens met kinderopvang denken te kunnen rekenen op een meevaller. Veel daarvan kunnen immers een forse korting op de opvangkosten tegemoet zien. Die korting is het hoogst voor de veelverdieners en kan daar oplopen tot meer dan € 9.000 per jaar:

Wat een cadeautje voor werkende gezinnen met jonge kinderen lijkt het. Maar zoals altijd gaat alleen voor niets de zon op. En wie het akkoord verder doorbladert ziet ook de lastenverzwaringen voor huishoudens met kinderen die gebruikt worden om dit kinderopvangfeest te financieren.

... betaald door de laagste inkomens

Zo wordt de inkomensafhankelijke combinatiekorting (IACK) afgeschaft voor huishoudens vanaf 2024. Als we die lastenverzwaring meenemen zien we dat de lage en middeninkomens per saldo helemaal niet profiteren van deze maatregel en er zelfs fors op achteruit gaan:

CPB: minder arbeidsparticipatie, wel meer inkomensongelijkheid en vrije tijd voor oma

In de doorrekening van dit scenario concludeert het CPB (december 2020): “Dit beleidspakket verlaagt de structurele werkgelegenheid met 0,2%. Een hogere kinderopvangtoeslag leidt namelijk tot substitutie van informele naar formele opvang. De substitutie van informele door formele opvang neemt disproportioneel toe wanneer de ouderbijdrage erg laag wordt.”
Samengevat zegt het CPB: de arbeidsmarkt wordt hierdoor niet minder krap, de lage inkomens betalen de rekening en oma krijgt meer tijd voor zichzelf. Dat laatste is mogelijk een voordeel voor kinderen die meer tijd doorbrengen bij professionals in plaats van bij liefdevolle amateurs.

De vraag is wél of er voldoende professionals beschikbaar komen om alle oppas oma’s te ontlasten en die extra ontwikkelingsimpuls te geven. Met een extreem krappe arbeidsmarkt, oplopende personeelstekorten en de gesubsidieerde concurrentie vanuit omliggende branches is dat uiterst onzeker.  

Gedragseffecten

Macro bedraagt de korting op de ouderbijdrage van deze coalitie ruim 80% (van gemiddeld 29% ouderbijdrage in 2022 naar 5% in 2025). De laatste keer dat de kosten voor ouders zo drastisch werden verlaagd was 15 jaar geleden. Toen daalde de ouderbijdrage met ruim 50% en leidde dat tot gigantische overschrijdingen op de geraamde uitgaven door het inruilen van oma voor de formele opvang.

Met de lessen uit het verleden kan je vooruit kijken naar de toekomst. Dan is te voorzien dat ook deze nieuwe coalitie de gedragseffecten onderschat en de wachtlijsten en personeelstekorten exponentieel zullen stijgen. Het wegvallen van de koppeling van de toeslag aan gewerkte uren in combinatie met de veel lagere ouderbijdrage maakt dat risico zelfs nog groter. Het geschetste toekomstperspectief van volledig gratis opvang zal dus nog wel even op zich laten wachten.  

Loon-prijsspiraal

Ieder nadeel heeft een voordeel. Voor medewerkers en vakbonden lonkt de komende jaren het walhalla van de arbeidsvoorwaarden. Ook de vooruitgeschoven deregulering zal door deze maatregel een extra impuls krijgen. Het is zeer waarschijnlijk dat de huidige coulance regeling voor de kwaliteitseisen zal groeien van een tijdelijke uitzondering naar het nieuwe normaal.  

Het coalitieakkoord biedt kansen en risico’s. De forse verlaging van de ouderbijdrage in 2007 werd gevolgd door bezuinigingen vanwege budgettekorten. De kans daarop is aanzienlijk lager nu het aanbod sterker begrensd wordt door de schaarste aan gekwalificeerd personeel.

In een markt waar het gat tussen vraag en aanbod oploopt dreigen oplopende tarieven door een loon-prijsspiraal.

Maar er lonken ook kansen voor nieuwe dienstverlening bijvoorbeeld in de vorm van wachtlijst oplossingen. Een deel van de doelgroep heeft immers meer financiële ruimte om te investeren in gegarandeerde kindplaatsen zonder wachtlijst. Er liggen volop kansen en risico’s en dat is de omgeving waar de kinderopvangondernemers inmiddels wel aan gewend is.